Kategoria: Informacje

Kiedy rozpoczynałem przygodę z blogiem poświęconym zagadnieniu e-czytelnictwa, zewsząd słyszałem informację o tym, że Polacy czytają bardzo mało albo wcale. Pewien nadziei obserwowałem zainteresowanie książkami w innej, niż dotychczas znanej każdemu formie.

Utworzenie grupy e-czytelniczej na Facebooku wynikało z ilości pytań, jakie kierowali do mnie obserwatorzy mojej strony. Chciałem, aby pojawiło się miejsce w sieci, w którym ludzie będą mogli wzajemnie informować się o nowinkach czytelnictwa cyfrowego, polecać sobie ciekawe e-booki i audiobooki i na nowo będą zachwycać się możliwościami i pozytywami, jakie przynosi postęp w dziedzinie techniki, w tym nowe urządzenia do czytania e-książek.

Prowadzenie przeze mnie strony o e-czytelnictwie było również powodem podjęcia przeze mnie studiów o kierunku marketingu internetowego. Od początku wiedziałem, czego ma dotyczyć moja praca i jak wiele jej wyniki mogą uzmysłowić sceptykom e-czytelnictwa.

---

Spis treści:

1. Cel badania
2. Przebieg badań i charakterystyka badanej grupy
3. Omówienie wyników badania
   • Hipoteza 1
   • Hipoteza 2
   • Hipoteza 3
   • Hipoteza 4
4. Podsumowanie
   • Wnioski
   • Dyskusja
5. Kwestionariusz ankiety

---

Artykuł jest zredagowanym fragmentem pracy licencjackiej obronionej na Wyższej Szkole Ekonomii i Informatyki w Krakowie, w ramach której zostało wykonane niniejsze badanie.

Temat: “Wpływ marketingu internetowego na e-czytelnictwo”
Kierunek: Zarządzanie
Specjalizacja: Marketing i reklama w sieci
Autor: Krzysztof Zemczak
Rok: 2020

---

1. Cel badania

Cel główny badań własnych:
Ocena wpływu marketingu internetowego na promocję e-czytelnictwa w Polsce

Cele szczegółowe badań własnych:
1. Diagnostyczny
– podjąłem się próby opisu wpływu marketingu internetowego na promocję e-czytelnictwa
– podjąłem się próby opisu elementów wpływających na stan e-czytelnictwa w Polsce
2. Wyjaśniający
– podjąłem się próby sformułowania wpływu marketingu internetowego na promocję e-czytelnictwa w Polsce

Na potrzeby podjętego przeze mnie badania, sformułowałem następujące problemy badawcze:

1. Czy wygoda czytania wpływa na wybór przez ankietowanych formatu książki?
2. Czy można wskazać zależność między częstszym sięganiem po ebooki i audiobooki,
a korzystaniem przez czytelników z abonamentowych usług czytelniczych?
3. Jaki wpływ na zakup książek w formie cyfrowej maja księgarnie internetowe?
4. Czy istnienie aktywnych społeczności oraz usług internetowych wpływa na wzrost świadomości zalet płynących z czytania w formie cyfrowej?

Problemy badawcze stanowiły podstawę do sformułowania hipotez:

Hipoteza główna:

Osoby czytające korzystające z Internetu, częściej sięgają po książki w formie cyfrowej. Spowodowane jest to prowadzonymi w Internecie działaniami promocyjnymi
i informacyjnymi, poświęconymi e-bookom i audiobookom. Wpływ na taki stan rzeczy mają również zwiększające się społeczności internetowe oraz powstawanie kolejnych stron internetowych, które są skupione wokół zagadnienia e-czytelnictwa.

Hipotezy szczegółowe:

1. Czytelnicy są bardziej świadomi wygody związanej z czytaniem książek w różnych formatach, m.in. ebooki (jako podstawowy format czytanych książek lub jako uzupełnienie tradycyjnego czytelnictwa)
2. Dzięki istnieniu abonamentowych usług internetowych, czytelnicy sięgają po więcej ebooków i audiobooków.
3. Księgarnie internetowe skutecznie zachęcają do zakupów książek w formie elektronicznej, dzięki licznym i cyklicznym przecenom książek ze swojej oferty.
4. Dzięki aktywnym społecznościom i witrynom internetowym poświęconym
   e-czytelnictwu, zauważalny jest wzrost świadomości zalet czytania w formie cyfrowej.

---

2. Przebieg badań i charakterystyka badanej grupy

Jestem założycielem bloga czytelniczego, poruszającego przede wszystkim szeroko rozumiane e-czytelnictwo oraz twórcą grupy na Facebooku, poświęconej tematyce czytelnictwa cyfrowego. Podjąłem się próby odpowiedzi na pytanie, jaki jest wpływ marketingu internetowego na promocję e-czytelnictwa, bowiem odwołuje się ono do znanych mi zagadnień i kwestii oraz w sposób namacalny wskaże mi możliwy dalszy kierunek działań
w interesujących mnie obszarach, a otrzymane informację zwrotne od respondentów będą wskazówką do poruszanych na mojej stronie kwestii.

Badania zostały przeprowadzone wśród osób dorosłych, należących do grupy prywatnej na Facebooku eCzytelnicy – ebooki, audiobooki, czytniki ebooków. Grupa obecnie liczy 9000 użytkowników. Wybrałem założoną przez siebie grupę, jako grupę testową, bowiem zależało mi nie tylko na osobach, które czytają, ale także na takich, które mają względne pojęcie na temat e-czytelnictwa. Przed rozpoczęciem badań, respondenci zostali poinformowani, czego dotyczy ankieta, jak należy ją wypełnić oraz o jej anonimowości. Wypełnienie ankiety było dobrowolne.

Moim założeniem przed rozpoczęciem badań było otrzymanie min. 200 uzupełnionych ankiet, które już w sposób jasny i rzeczowy przedstawiłyby wyniki dotyczące badanego przeze mnie zagadnienia. Ankieta była dostępna na grupie przez pięć dni (od 23 września do 27 września). Po tym okresie, otrzymałem 210 uzupełnionych ankiet.

Wśród badanej grupy respondentów zdecydowaną większość stanowiły kobiety (78,6% badanych). Tylko 21,4% badanych stanowili mężczyźni.

	Ilość	%
Kobieta	165	78,6%
Mężczyzna	45	21,4%
Suma	210	100%

Grupa badawcza najliczniej reprezentowana była przez grupę badanych w wieku od 31 – 40 lat (31,9%) oraz w wieku 21- 30 (28,6%). 19% to osoby w wieku 41-50 lat, a 9,5% to czytelnicy do 20 roku życia. Tylko 8,1% stanowiły osoby w wieku 51 do 60 lat, oraz 2,9% to respondenci w wieku 61 lat i więcej.

Wiek	Ilość	%
Do 20 lat	20	9,5%
21– 30 lat	60	28,6%
31 – 40 lat	67	31,9%
41 – 50 lat	40	19%
51 – 60 lat	17	8,1%
61 – więcej	6	2,9%

Wśród badanej grupy respondentów najwięcej procent, bo aż 44,3% stanowią osoby
zamieszkujące miasto powyżej 250 tys. mieszkańców. Kolejny wysoki wynik zajmują osoby zamieszkujące wieś – 19% oraz mieszkańcy miast do 50 tys. – 17,1%. Najmniej wśród badanych znalazło się osób zamieszkujących miasta liczące do 150 tys. mieszkańców – 10,5% oraz miast do 100 tys. mieszkańców – 9%.

Miejsce zamieszkania	Ilość	%
Wieś	40	19%
Miasto do 50 tys. mieszkańców	36	17,1%
Miasto do 100 tys. mieszkańców	19	9%
Miasto do 150 tys. mieszkańców	22	10,5%
Miasto powyżej 250 tys. mieszkańców	93	44,3%

Wśród badanej grupy respondentów najwięcej osób należy do grupy z wyższym wykształceniem (69,9%) oraz do grupy z wykształceniem średnim (24,9%). Na trzecim miejscu znajdują się uczniowie/studenci (18%). Tylko 2,9% to osoby z wykształceniem gimnazjalnym i zaledwie 1,9% stanowią osoby z wykształceniem podstawowym. Osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym stanowią 0,5% ankietowanych.

Wykształcenie	ilość	(%)
Podstawowe	4	1,9%
Gimnazjalne	6	2,9%
Zasadnicze zawodowe	1	0,5%
Średnie	52	24,9%
Wyższe	146	69,9%

---

3. Omówienie wyników badania

Hipoteza 1. Czytelnicy są bardziej świadomi wygody związanej z czytaniem książek
w różnych formatach, m.in. ebooki (jako podstawowy format czytanych książek lub jako uzupełnienie tradycyjnego czytelnictwa)

Aby zweryfikować postawioną przeze mnie hipotezę, zawarłem w ankiecie pięć pytań, które moim zdaniem stanowią swoiste potwierdzenie moich założeń. Pierwsze z nich dotyczy preferowanej formy książek przez użytkowników grupy. Zdecydowałem się na pytanie wielokrotnego wyboru, aby dać większą możliwość respondentom dokonania trafnej dla nich odpowiedzi. Zdecydowałem się na przedstawienie rozkładów procentowych, gdzie podstawą procentową są ankietowani oraz uzyskane odpowiedzi. Mimo różnych wyników, dla mnie najistotniejszy jest ten, który wynika z liczby odpowiedzi od ankietowanych.

Otrzymane przeze mnie wyniki wykazują, że większość badanych chętnie sięga po więcej niż jedną formę dostępnych książek.Moim zdaniem jest to wynik, który pokazuje, że ludzie coraz świadomiej dopasowują formę literatury do posiadanych możliwości, indywidualnych preferencji oraz sytuacji, w jakiej czytają. Posty dodawane na grupie sugerują, że czytelnicy często decydują się na inną formę literatury niż papierowa, kiedy mają dużo książek do przeczytania (np. podczas pisania prac naukowych), kiedy nie zależy im na posiadaniu danej pozycji w wersji papierowej lub gdy nie mają miejsca na kolejną książkę na półce i wolą mieć wszystkie „pod ręką” niezależnie od czasu i miejsca.

Forma książek	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
W formie papierowej	70	33,3%	70	28,3%
W formie ebooka	152	72,4%	152	61,5%
W formie audiobooka	15	7,1%	15	6%
Inne	10	4,7%	10	4,2%
Ogółem	210	100%	247	100%

Omawiając podejście czytelników do różnych form czytelnictwa, swoją uwagę poświęciłem w dużym stopniu, na wybór e-booków wśród ankietowanych. Wyniki są bardzo zadowalające, bowiem 47,1% badanych czyta bardzo często e-booki, a 26,7% robi to zawsze.

Warto przypomnieć, że badana grupa to członkowie grupy poświęconej czytelnictwu cyfrowemu, dlatego też wyniki te nie powinny być zaskakujące. Jednak 14% ankietowanych zaznaczyło odpowiedź Nigdy, co oznaczać może, że są to osoby preferujące słuchanie audiobooków lub zwolennicy tradycyjnej formy czytelnictwa.

Częstotliwość czytania ebooków	ilość	(%)
Zawsze	56	26,7%
Bardzo często	99	47,1%
Często	20	9,5%
Rzadko	11	5,2%
Bardzo rzadko	10	4,8%
Nigdy	14	6,6%

Omawiając postawioną przeze mnie hipotezę nie mogłem pominąć czynników, jakie wpływają na wybór przez czytelników innych form czytania niż książki w postaci papierowej. Odpowiedzi na to pytanie pokazały mi, jak ważna dla ludzi stała się wygoda czytania, możliwość dostosowania wielkości czcionki do potrzeb użytkownika, posiadanie biblioteki domowej „pod ręką”, możliwość czytania w każdych warunkach czy dostęp do usług takich jak Legimi czy Empik GO. Część ankietowanych podkreśliła znaczenie zakupu e-booków i ich wpływ na ekologię. Wśród ankietowanych pojawiły się osoby nie czytające e-booków, co jest potwierdzeniem odpowiedzi udzielanych przez ankietowanych na pytanie 11.

Zalety ebooków	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Wygoda czytania	176	79,5%	176	22,7%
Możliwość dopasowania tekstu  do własnych wymagań	96	45,7%	96	12,4%
Cała biblioteka pod ręką	148	70,4%	148	19,1%
Możliwość czytania w każdych warunkach	153	72,9%	153	19,7%
Ekologia	54	25,7%	54	7%
Cena ebooków	34	16,2%	34	4,5%
Usługi (np. Legimi, Empik GO)	89	42,3%	89	11,5%
Nie czytam ebooków	15	7,1%	15	2%
Inne	9	4%	9	1,1%
Ogółem	210	100%	774	100%

Kolejnym pytaniem potwierdzającym postawioną przeze mnie hipotezę jest pytanie 14., w którym dopytuję, o kolejną formę czytelnictwa, czyli o audiobooki. W tym przypadku wyniki wyglądają nieco inaczej niż możemy to zobaczyć na przykładzie ebooków. Aż 44,3% ankietowanych zaznaczyło, że nigdy nie słucha audiobooków. To zdecydowana większość osób badanych.

Ta forma czytelnictwa cyfrowego, jaką są audiobooki najczęściej trafia do kilku grup docelowych m.in. do kierowców, rodziców, sportowców, osób z wadami narządu wzroku czy też do osób uczących się języków obcych. Wiele osób na grupie e-czytelniczej, którą prowadzę podaje dwa argumenty przeciwko korzystaniu z audiobooków. Należy do nich konieczność kontaktu z tekstem oraz trudności ze skupieniem się na głosie lektora. Sporo osób stwierdza jednak, że jest to kwestia oswojenia się z tekstem czytanym oraz przyzwyczajenie się do tej formy.

Częstotliwość słuchania audiobooków	ilość	(%)
Zawsze	3	1,4%
Bardzo często	17	8,1%
Często	22	10,5%
Rzadko	33	15,7%
Bardzo rzadko	42	20%
Nigdy	93	44,3%

Kwestia zalet audiobooków wymieniona została w części teoretycznej, która pokrywa się z wynikami podanymi przez ankietowanych. Do najważniejszych zalet książek słuchanych można zaliczyć możliwość słuchania w każdych warunkach oraz komfort wynikający z takiej formy. Część ankietowanych podkreśliła również możliwość słuchania na każdym urządzeniu oraz sposobność korzystania z wielu usług, oferujących audiobooki. Brak korzystania z tej formy czytania oraz nie dostrzeganie zalet audiobooków wskazała prawie połowa ankietowanych.

Zalety audiobooków	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Wygoda słuchania	49	23,3%	49	15,8%
Możliwość słuchania w każdych warunkach	74	35%	74	23,9%
Ekologia	14	6,5%	14	4,5%
Cena audiobooków	2	%	2	0,6%
Możliwość słuchania na każdym urządzeniu	25	0,9%	25	8%
Usługi (np. Legimi, Storytel)	32	15%	32	10,3%
Nie słucham audiobooków	105	50%	105	34%
Inne	9	4,2%	9	2,9%
Ogółem	210	100%	310	100%

Podsumowując wyżej wymienione wyniki można stwierdzić, że czytelnicy są bardziej świadomi wygody związanej z czytaniem książek w różnych formatach. Ankietowani zdecydowanie korzystają z udogodnień czytelnictwa cyfrowego, szczególnie z e-booków.
W przypadku audiobooków, zdecydowanie mniej głosów ankietowanych pojawiło się, zarówno jeżeli chodzi o korzystanie z tej formy czytania, jak i wskazanie zalet audiobooków.

---

Hipoteza 2. Dzięki istnieniu abonamentowych usług internetowych, czytelnicy sięgają po więcej ebooków i audiobooków

Kolejna postawiona w pracy hipoteza dotyczy abonamentowych usług internetowych, dzięki którym czytelnicy chętniej sięgają po e-booki i audiobooki. Aby odpowiedzieć na tę hipotezę, przyjrzałem się znajomości tych usług przez osoby ankietowane, skąd badani wiedzą o nich oraz powodach, dzięki którym korzystają z nich.

Wśród ankietowanych zdecydowana większość wskazała cztery najpopularniejsze ich zdaniem abonamentowe usługi internetowe oferujące dostęp do m.in. e-booków i audiobooków. Należą do tej grupy: Legimi, Empik GO, Storytel i Audioteka. Zaledwie 5 ankietowanych nie znało żadnej z wymienionych.

Znane usługi czytelnicze	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Legimi	193	91,9%	193	29,6%
Empik GO	179	85,2%	179	27,5%
Storytel	138	65,7%	138	21,2%
Audioteka	108	51,4%	108	16,5%
BookBeat	11	5,2%	11	1,7%
Ebookpoint BIBLIO	14	6,6%	14	2,2%
Nie znam żadnej	5	2,3%	5	0,7%
Inne	4	1,9%	4	0,6%
Ogółem	210	100%	652	100%

Ilość usług abonamentowych na rynku zwiększa się, co jest zdecydowanie wynikiem popytu ze strony czytelników na inne niż tradycyjne formy czytelnictwa. Znajomość przez ankietowanych dostępnych usług pokrywa się z tymi, z których sami korzystają.

Usługi czytelnicze, z których korzystali ankietowani	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Legimi	112	53,3%	112	40%
Empik GO	57	27,1%	57	20,5%
Storytel	17	8,1%	17	6%
Audioteka	22	10,5%	22	8%
BookBeat	0	0%	0	0%
Ebookpoint BIBLIO	0	0%	0	0%
Nie korzystam z żadnej	65	31%	65	23,3%
Inne	6	2,9%	6	2,2%
Ogółem	210	100%	279	100%

Podobnie, jak w przypadku zalet ebooków i audiobooków w ankiecie znalazły się pytania dotyczące powodów, jakie przemawiają za korzystaniem z usług czytelniczych. Jako dogodność wymieniono dostęp do szerokiej oferty książek, wygodę czytania, dostęp do nowości wydawniczych oraz łatwość czytania/słuchania. Jedna czwarta badanych wskazała, że nie korzysta z usług czytelniczych.

Powody korzystania z usług czytelniczych	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Wygoda czytania	101	48%	101	20,7%
Dostęp do szerokiej oferty książek	138	65,7%	138	28,4%
Motywacja do czytania	15	7%	15	3%
Dostęp do nowości wydawniczych	94	44,7%	94	19,3%
Łatwość czytania/słuchania	78	37%	78	16%
Nie korzystam	53	25%	53	11%
Inne	8	3,8%	8	1,6%
Ogółem	210	100%	487	100%

Podejmując się próby odpowiedzi na temat niniejszej pracy postanowiłem sprawdzić, skąd ankietowani wiedzą o usługach czytelniczych. Czy jest to zasługa marketingu danej firmy, Internetu lub bliskiej osoby, która ją poleciła. Jak wskazują wyniki najwięcej osób dowiedziało się o tych usługach dzięki wyszukiwarkom internetowym oraz reklamom w social mediach. Znaczna część ankietowanych wiedzę swoją zdobyła dzięki blogom czytelniczym, reklamom na stronie i znajomym. Uzyskane wyniki ukazują ogromny wpływ Internetu na decyzję osób oraz podejmowane przez nich działania.

Źródło wiedzy o usługach czytelniczych	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Wyszukiwarka internetowa	73	34,7%	73	21%
Blog czytelniczy	63	30%	63	18%
Od znajomych	52	24,7%	52	15%
Reklama w social mediach	73	34,7%	73	21%
Reklama na stronie internetowej	43	20,4%	43	12,5%
Reklama w telewizji	5	2,4%	5	1,5%
Nie dotyczy	19	9%	19	5,5%
Inne	19	9%	19	5,5%
Ogółem	210	100%	347	100%

Reasumując wyżej wymienione wyniki można stwierdzić, że dzięki istnieniu abonamentowych usług internetowych, czytelnicy sięgają po więcej ebooków i audiobooków . Ankietowani znają istniejące na polskim rynku usługi internetowe, z których w dużej mierze korzystają. Szukają również samodzielnie lub za pośrednictwem Internetu i portali czytelniczych najbardziej odpowiadających  ich potrzebom usług. Znaczenie mają także opinie znajomych, którzy już z takowych korzystają.

---

Hipoteza 3. Księgarnie internetowe skutecznie zachęcają do zakupów książek w formie elektronicznej, dzięki licznym i cyklicznym przecenom książek ze swojej oferty.

Istnienie abonamentowych usług internetowych oraz księgarni internetowych jest zdecydowanie dużym ułatwieniem, szczególnie w sytuacji, kiedy większość osób przechodzi do Internetu ze swoimi zakupami i hobby. W swojej pracy zwracam szczególną uwagę na wpływ marketingu internetowego na e-czytelnictwo w Polsce. Poniższe zestawienia pokazują, że Polacy decydują się na czytanie w różnych formach, bowiem odpowiada to ich trybowi pracy i życia. Wygoda, dostępność i możliwość zakupu w Internecie. To tylko kilka z zalet korzystania z księgarni internetowych.

Aby udzielić odpowiedzi na trzecią postawioną hipotezę, podjąłem się próby udzielenia odpowiedzi na pytania dotyczące: powodów, jakimi kierują się czytelnicy przy zakupie książek, miejsc, w których ankietowani pozyskują literaturę oraz funkcji Internetu w zakresie czytelnictwa.

Wśród osób ankietowanych zdecydowana większość decyduje się na zakup książki za sprawą opinii w Internecie (blogi, strony czytelnicze), promocji online (księgarnie internetowe, profile w social mediach) oraz dzięki opiniom znajomych i rodziny. Mniejszy wpływ na wybór i decyzję ankietowanych mają promocje offline (telewizja, prasa, radio, księgarnie stacjonarne) oraz nagrody literackie (co w tym roku zdecydowanie jest wynikiem Literackiej Nagrody Nobla przyznanej Oldze Tokarczuk).

Warto podkreślić, że wśród „Innych” powodów, które wymieniali badani znalazły się: ulubiony autor książek, zainteresowania, ulubione wydawnictwo i księgarnia, ciekawość i polecenia na Instagramie. Część ankietowanych podała, że nie kupuje książek, co może wynikać z korzystania z abonamentów internetowych lub darmowych dostępnych pozycji w Internecie.

Co przemawia za zakupem książki	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Promocje ONLINE [księgarnie internetowe, profile w social media]	121	57,6%	121	28%
Promocje OFFLINE [telewizja, prasa, radio, księgarnie stacjonarne]	16	7,6%	16	3,7%
Opinie rodziny i znajomych	85	%	85	19,7%
Opinie w Internecie [blogi, strony czytelnicze]	145	40,5%	145	33,5%
Nagrody literackie	29	14%	29	6,7%
Nie kupuję książek	14	6,6%	14	3,5%
Inne	22	10,5%	22	5%
Ogółem	210	100%	432	100%

Obecnie wiele miejsc i instytucji oferuje dostęp do książek, które można kupić, wypożyczyć lub wymienić. Ankietowani w zdecydowanej większości wskazali, że preferują zakupy w księgarniach internetowych oraz korzystanie z abonamentów internetowych np. Legimi, Empik GO lub Storytel. Jest to bardzo ważna informacja dla potwierdzenia trzeciej postawionej przeze mnie hipotezy.

Poza wymienionymi odpowiedziami w ankiecie, wiele osób wpisało swoje propozycję w rubryce Inne, np. korzystanie z biblioteki, targi książki czy prezenty od znajomych. W zestawieniu widzimy, że nadal wiele osób korzysta z księgarni stacjonarnych oraz wypożycza książki od znajomych. Z punktu widzenia stanu czytelnictwa w Polsce, miejsce pozyskiwania książek jest sprawą drugorzędną.

Miejsca pozyskiwania książek	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Zakup w księgarniach internetowych	149	71%	149	30,3%
Zakup w księgarniach stacjonarnych	78	37%	78	16%
Pobieram z Internetu	60	28,5%	60	12,3%
Pożyczam od znajomych	42	20%	42	8,5%
Korzystam z abonamentów książkowych (np. Legimi, Empik GO, Storytel)	119	56,5%	119	24,2%
Biblioteki	33	15,7%	33	6,7%
Nie kupuję książek	1	0,5%	1	0,2%
Inne	9	4,3%	9	1,8%
Ogółem	210	100%	491	100%

Internet od kilku lat zajmuje znaczące miejsce w życiu wielu ludzi, w różnym wieku,
z różnym wykształceniem oraz pasjami. Wykorzystywany jest w wielu dziedzinach życia,
w tym w czytelnictwie. Wyniki ankiety pokazały, że osoby ją uzupełniające traktują Internet jako znaczące źródło wiedzy o książkach, promocjach i recenzjach. Jest to potwierdzenie założonej przeze mnie hipotezy oraz stanowi podpowiedź dla księgarni internetowych i blogów czytelniczych w kwestii ich strategii i działań marketingowych w Internecie. Pytanie to wykazało też największą zgodność wśród ankietowanych.

Funkcje Internetu w zakresie czytelnictwa	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Informowanie o książkach	183	87,2%	183	26%
Sugestie czytelnicze	137	65%	137	19%
Promocje książkowe	126	60%	126	17,5%
Kupowanie książek	137	65%	137	19%
Pozyskiwanie opinii	136	64,5%	136	18%
Nie dotyczy	1	0,5%	1	0,2%
Inne	2	0,95%	2	0,3%
Ogółem	210	100%	722	100%

Reasumując wyżej wymienione wyniki można stwierdzić, że księgarnie internetowe skutecznie zachęcają do zakupów książek w formie elektronicznej, dzięki licznym i cyklicznym przecenom książek ze swojej oferty. Wielu czytelników przeszukuje dostępne fora, strony i blogi w celu znalezienia poszukiwanej książki w najlepszej cenie. Z własnego doświadczenia wiem, że akcje promocyjne organizowane przez księgarnie skupiają rzesze czytelników, którzy dzięki cykliczności tych wydarzeń wielokrotnie wstrzymują się z wcześniejszymi zakupami, by w nich wziąć udział i skorzystać z atrakcyjnych cen poszukiwanych pozycji wydawniczych.

---

Hipoteza 4. Dzięki aktywnym społecznościom i witrynom internetowym poświęconym
e-czytelnictwu, zauważalny jest wzrost świadomości zalet czytania w formie cyfrowej

Hipoteza czwarta jest hipotezą, która ze względu na prowadzoną przeze mnie działalność w sieci jest mi najbliższa i to właśnie wyniki dotyczące odpowiedzi na nią szczególnie mnie  interesowały. Wzrost członków grupy e-czytelniczej, której jestem założycielem pokazuje mi, że ludzie coraz chętniej nie tylko czytają e-booki i słuchają audiobooków, ale przede wszystkim szukają wsparcia w szeroko rozumianym czytelnictwie cyfrowym. Także ilość portali czytelniczych, które pojawiają się w Internecie świadczyć może o zapotrzebowaniu, jak dotąd na nisze, jakim było przez wiele lat e-czytelnictwo.

Jako założyciel serwisu eczytelnik.com śledzę na bieżąco polskie portale czytelnicze oraz szukam nowinek w światowych. Bardzo pocieszający jest fakt, że tak wiele osób zna portale czytelnicze i tylko garstka osób nie zna wcale. Chociaż badania były przeprowadzone wśród grupy poświęconej e-czytelnictwie, świadomość ankietowanych na temat portali czytelniczych, chęć korzystania z nich i poszukiwania na nich ciekawych artykułów, promocji i pozycji świadczy o rosnącej potrzebie użytkowników do pogłębiania wiedzy o czytelnictwie cyfrowym.

Warto dodać, że czytelnicy poza wymienionymi portalami czytelniczymi w ankiecie, wskazali takie portale jak: granice.pl, Booklikes, Nakanapie.pl, Upolujebooka.pl.

Portale czytelnicze – znajomość przez ankietowanych	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
LubimyCzytać.pl	197	94%	197	57,3%
GoodReads	73	35%	73	21,2%
biblioNETka.pl	57	27%	57	16,5%
Nie znam	11	5,3%	11	3,2%
Inne	6	3%	6	1,8%
Ogółem	210	100%	344	100%

Wiele dyscyplin życia oraz zainteresowań wiąże się z poszukiwaniem przez człowieka informacji, poszerzaniem wiedzy, doświadczenia oraz odnalezieniem osób o podobnych poglądach i pasjach. Znajomość wśród badanych portali czytelniczych odpowiada korzystaniu z nich przez ankietowanych.

Podobnie, jak w przypadku powyższego pytania najwięcej czytelników korzysta w portalu Lubimyczytać.pl, który obecnie stanowi największy w Polsce opiniotwórczy serwis książkowy, gdzie „społeczność czytelników ocenia książki, dyskutuje, komentuje aktualności z książkowej branży, zawiera znajomości kierując się literackim gustem, przeczesuje bazę książek, pisze recenzje, śledzi nowości wydawnicze
i kupuje książki”.

Portale czytelnicze – korzystanie przez ankietowanych	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
LubimyCzytać.pl	172	82%	172	65,4%
GoodReads	34	16%	34	13%
biblioNETka.pl	21	10%	21	8%
Nie znam	29	13,8%	29	11%
Inne	7	3%	7	2,6%
Ogółem	210	100%	263	100%

Korzystanie z różnych portali czytelniczych może być związane z poszukiwaniem informacji o książkach (recenzji, daty wydania kolejnych tomów pozycji danego autora), autorach, nowościach wydawniczych, może wynikać przyjemności lub potrzeby śledzenia postępów w czytaniu. Wiele osób motywuje się do sięgania po książkę, dzięki opiniom innych czytelników. Na portalach społecznościowych tj. Facebook czy Instagram pojawia się coraz więcej kont poświęconych czytaniu książek w różnych jego formach.

Korzystanie z portali czytelniczych – powody	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Dyskusje o książkach	54	26%	54	13,5%
Szukanie rekomendacji czytelniczych	151	72%	151	37,75%
Dla przyjemności	59	28%	59	14,75%
Szukanie osób o podobnych zainteresowaniach czytelniczych	14	6%	14	3,5%
Śledzenie postępów czytelniczych	52	25%	52	13%
Motywują mnie do częstszego czytania	27	13%	27	6,75%
Nie korzystam z portali czytelniczych	23	11%	23	5,75%
Inne	20	9%	20	5%
Ogółem	210	100%	400	100%

Internet stanowi dla wielu osób miejsce rozrywki, pracy, nauki, ale również źródło wiedzy, inspiracji oraz formę spędzania czasu wolnego. Czytelnicy najczęściej korzystają
w Internecie z różnych źródeł, by uzyskać informacje dotyczące szeroko rozumianego czytelnictwa.

Do źródeł internetowych, z których najchętniej korzystają czytelnicy zaliczono księgarnie internetowe (hipoteza 3.) portale czytelnicze oraz strony i grupy na Facebooku.

Źródła internetowe do pozyskiwania informacji o  książkach	Liczba ankietowanych	(%) ankietowanych	Liczba odpowiedzi	(%) odpowiedzi
Księgarnie internetowe	112	53%	112	16,5%
Blogi czytelnicze	92	44%	92	13,6%
Portale czytelnicze [np. GoodReads, lubimyczytać.pl]	153	73%	153	22,6%
Strony na Facebooku	119	56%	119	17,6%
Profile na Twitterze	6	3%	6	1%
Profile na Instagramie	56	26%	56	8,3%
Grupy na Facebooku	126	60%	126	18,6%
Nie dotyczy	3	1,4%	3	0,5%
Inne	9	4%	9	1,3%
Ogółem	210	100%	676	100%

Podsumowując wyżej wymienione wyniki można stwierdzić, że dzięki aktywnym społecznościom i witrynom internetowym poświęconym e-czytelnictwu, zauważalny jest wzrost świadomości zalet czytania w formie cyfrowej. Współczesny czytelnik jest świadomy wielości opcji, z jakich może korzystać by znaleźć interesujące go informacje. Dostęp do różnorodnych źródeł w znaczący sposób wpływa na podejście do czytania, różnych jego form i komfortu
i przyjemności, jaki ze sobą może nieść książka.

---

4. Podsumowanie

Podjęte przeze mnie badania opierały się na sformułowanych przeze mnie hipotezach badawczych. Konstruując kwestionariusz ankiety starałem się dobrać pytania tak, by uzyskać, jak największą liczbę odpowiedzi, które pomogą mi zweryfikować stawiane przeze mnie hipotezy. Dzięki zaangażowaniu respondentów oraz własnym doświadczeniom i prowadzonej stronie i grupie dotyczącej e-czytelnictwa, mogłem krok po kroku przeanalizować wypełnione kwestionariusze ankiety i odnieść się do założeń postawionych w swojej pracy.

Główna hipoteza zakładała, że osoby czytające, korzystające z Internetu, częściej sięgają po książki w formie cyfrowej. Spowodowane jest to prowadzonymi w Internecie działaniami promocyjnymi i informacyjnymi, poświęconymi e-bookom i audiobookom. Wpływ na taki stan rzeczy mają również zwiększające się społeczności internetowe oraz powstawanie kolejnych stron internetowych, które są skupione wokół zagadnienia e-czytelnictwa.

Postawione przeze mnie pytania w ankiecie pokazały, że większość badanych korzysta z Internetu, aby m.in. współtworzyć grupy czytelnicze, poszukuje informacji o książkach
i akcjach promocyjnych, śledzi wydarzenia czytelnicze i nowinki techniczne np. w przypadku, czytników książek elektronicznych.

Każda z  hipotez szczegółowych jest potwierdzeniem hipotezy głównej. Większa świadomość przez czytelników wygody, jaką niesie ze sobą czytanie książek w innych niż tradycyjne formatach książek, przekłada się na działania księgarni internetowych oraz ich akcje promocyjne, które z kolei wpływają na zauważalny wzrost świadomości zalet czytania
w formie cyfrowej. Obecnie portale czytelnicze wychodzą naprzeciw swoim odbiorcom tworząc ciekawe opcje, m.in. abonamentowe usługi internetowe, które pozwalają spełnić wymagania stawiane przez współczesnego czytelnika, w tym dostęp do całej swojej biblioteki pod ręką, czy komfort czytania w różnych warunkach.

---

Wnioski

1. Analiza uzyskanych wyników wykazała, że częściej po książki elektroniczne sięgają osoby, które traktują Internet, jako źródło wiedzy o książkach i czytaniu. Wpływ na to mają przede wszystkim działania marketingowe poświęcone e-bookom i audiobookom w sieci oraz nowo powstałe strony internetowe oraz społeczności, które są skupione wokół zagadnienia
e-czytelnictwa.

Do najbardziej znanych akcji czytelniczych promujących e-czytelnictwo należy CzytajPL, która promuje korzystanie z literatury przy użyciu nowych technologii. Na ulicach polskich miast pojawia się ok. trzystu wypożyczalni darmowych e-booków, które można pobrać dzięki aplikacji mobilnej CzytajPL.

Warto wspomnieć również o Wolnych Lekturach, które są projektem fundacji Nowoczesna Polska realizowanym pro publico bono, we współpracy z Biblioteką Narodową, Biblioteką Ślaską oraz Biblioteką Elbląską. Wolne Lektury to biblioteka internetowa, której zasoby dostępne są całkowicie za darmo 365 dni w roku, 24 godziny na dobę, W jej zbiorach znajduje się 5617 utworów, które są odpowiednio opracowane – opatrzone przypisami, motywami i udostępnione w kilku formatach – HTML , TXT , PDF, EPUB, MOBI, FB2. Wszystkie pozycje dostępne w bibliotece Wolne Lektury zgodnie z prawem można bezpłatnie przeglądać, pobierać na swój komputer, udostępniać innym, słuchać i cytować.

Śledząc tę branżę natrafiłem również na serwis Otwórz książkę, który udostępnia cyfrowe wersje prac naukowych polskich uczonych udostępnionych przez ich autorów lub/i wydawców. W skład kolekcji wchodzą przede wszystkim książki niedostępne już na rynku w wersji drukowanej, poszukiwane ze względu na wartość naukową i edukacyjną.

2. Ludzie w obecnych czasach szukają w książkach treści, ale również wygody czytania, co jest możliwe dzięki nowym formatom książek tradycyjnych, w tym e-bookom i audiobookom. Czytanie jednego z dostępnych formatów (wybór preferowany) nie wyklucza korzystania z innych, co często bywa podawane, jako zarzut rozpowszechniania cyfrowych książek, które zdaniem sceptyków mają na celu zastąpienie książek papierowych.

3. Wśród zalet książek w wersji cyfrowej wymienianych przez czytelników, na wysokiej pozycji znalazła się możliwość korzystania z abonamentowych usług internetowych tj. Legimi, Storytel czy Empik GO. Opcja ta pozwala też na trzymanie całej biblioteki w jednym miejscu, dostęp do nowości wydawniczych oraz szeroką gamę pozycji literatury z różnych gatunków. Obecnie ceny e-booków są często porównywalne z cenami wydań papierowych. Jednakże dzięki działaniom marketingowym, w postaci codziennych, bądź cyklicznych promocji na tytuły w formie elektronicznej, zakup e-booków i audiobooków jest bardziej korzystny, chociaż nadal mniej opłacalny niż dostęp do miesięcznego abonamentu.

4. Wiele osób stopniowo „przenosi” swoje życie do Internetu. Dotyczy to również sposobów spędzania czasu wolnego i hobby. Księgarnie internetowe wykorzystują ten fakt i starają się wyjść naprzeciw oczekiwaniom czytelników proponując im nie tylko ciekawe oferty książek papierowych, ale przede wszystkim zachęcają do zakupów książek w formie elektronicznej, dzięki licznym i cyklicznym przecenom książek ze swojej oferty.

5. Działania w sieci dotyczące e-czytelnictwa ciągle poszerzają swój zakres, by tworzyć jak najlepsze warunki do korzystania z nich. Pojawiają się nowe witryny internetowe poświęcone czytelnictwu cyfrowemu oraz grupy, w których użytkownicy mogą pozyskiwać informację oraz dzielić się swoim doświadczeniem.

---

Dyskusja

Zakładając kilka lat temu stronę dotyczącą e-czytelnictwa, przede wszystkim poszukiwałem odpowiedzi na osobiście nurtujące mnie pytania dotyczące książek cyfrowych oraz pragnąłem nadal czytać przy nieustannie zmieniającym się tempie życia i obowiązkach, jakie na mnie spoczywały. Chciałem w wygodny sposób pogrążyć się w lekturze przy niezmienianiu dotychczasowych nawyków. Komfort posiadania wszystkich pozycji w jednym miejscu, zawsze dostępnym dla mnie niezależnie od okoliczności sprawił, że stałem się wielkim zwolennikiem e-booków oraz odkryłem, jak ogromne znaczenie ma urządzenie, na jakim czytam. Od tego czasu przekonałem wielu niedowiarków i zagorzałych zwolenników książek papierowych. I tutaj powinna rozpocząć się moja dyskusja, której niniejsza praca stanowi uwieńczenie.

Nigdy nie zakładałem i zakładać nie będę wyższości któregokolwiek z formatów książki. Każdy z nich, czy to w wersji papierowej, e-booka czy audiobooka jest dla mnie znaczący i wykorzystywany jest przeze mnie w innych okolicznościach. I to uważam za najważniejsze założenie działań marketingowych zarówno księgarni internetowych, usług abonamentowych oraz grup czytelniczych. Dopasowanie rodzaju książki, jego formatu do aktualnej potrzeby człowieka! Wskazanie zalet każdej z nich oraz zrozumienie, że to treść książki, nasza satysfakcja płynąca z czytania oraz sam fakt czynności czytania tu się liczy!

Wielu sceptyków książek cyfrowych neguje nazywanie ich książkami, bo nie pachną, nie szeleszczą, ani nie są empirycznie możliwe do dotyku. Ja jednak ciągle powtarzam, że tu nie chodzi o wypieranie jednego formatu przez drugi, a współtworzenie czytelnictwa, które jest świadomym działaniem bazującym na potrzebie indywidualnej człowieka oraz czerpanej przez niego przyjemności.

Jako założyciel strony i grupy e-czytelniczej, mam kontakt z wieloma księgarniami internetowymi, firmami usługowymi oraz producentami urządzeń do czytania e-booków.
I ogromnie cieszy mnie fakt, że ich podejście do działań marketingowych odpowiada humanocentrycznemu podejściu, w którym jednostka i jej potrzeby budują skuteczny marketing oparty na wzajemnym szacunku, akceptacji potrzeb i zrozumieniu.

Dla mnie, jako czytelnika oraz taty małej Czytelniczki najważniejszy jest sam proces. Nadal kupuję książki, które uważam za wyjątkowe oraz takie, do których chętnie powrócę za pewien czas. Ciągle korzystam z bibliotek, które pozwalają mi na wypożyczenie czegoś, co potrzebuję tu i teraz oraz umożliwiają przeczytanie czegoś, na co jeszcze nie zdecydowałem się wydać pieniędzy. W codziennym życiu dużym ułatwieniem jest dla mnie wykupiona subskrypcja w Legimi, w ramach której mam możliwość wypożyczenia aż 60 tys. książek w formie elektronicznej. Od kilku lat staram się skupić na mądrym zarządzaniu przeze mnie czasem, szczególnie wolnym, którego podobnie, jak wiele osób nie mam za wiele. Korzystam z proponowanych rozwiązań, by nie przestać czytać, a czytać wygodnie i mądrze.

---

5. Kwestionariusz ankiety

1. Czy lubi Pani/Pan czytać książki?
Bardzo nie lubię
□ 1
□ 2
□ 3
□ 4
□ 5
Bardzo lubię

2. Ile średnio czyta Pani/Pan książek miesięcznie?
□ Jedną
□ 2-3
□ 4 lub więcej
□ Nie czytam

3. Zdarza się Pani/Panu czytać więcej niż jedną książkę jednocześnie?
□ Jedną
□ 2-3
□ 4 lub więcej
□ Nie czytam

4. Jakie gatunki książek Pani/Pan czyta najchętniej?
□ Literatura obyczajowa
□ Literatura faktu
□ Literatura dziecięca
□ Literatura dla młodzieży
□ Biografie
□ Fantasy
□ Science-fiction
□ Kryminały
□ Thrillery
□ Komiksy
□ Nie czytam
□ Inne

5. Kiedy najczęściej czyta Pani/Pan książki?
□ W domu
□ W drodze do pracy
□ Na spacerze
□ Przed snem
□ W szkole/na uczelni
□ Nie czytam
□ Inne

6. Co Panią/Pana skłania do zakupu książki?
□ Promocje ONLINE [księgarnie internetowe, profile w social media]
□ Promocje OFFLINE [telewizja, prasa, radio, księgarnie stacjonarne]
□ Opinie rodziny i znajomych
□ Opinie w Internecie [blogi, strony czytelnicze]
□ Nagrody literackie
□ Nie kupuję książek
□ Inne

7. Z jakich miejsc pozyskuje Pani/Pan książki?
□ Zakup w księgarniach internetowych
□ Zakup w księgarniach stacjonarnych
□ Pobieram z Internetu
□ Pożyczam od znajomych
□ Korzystam z abonamentów książkowych (np. Legimi, Empik GO, Storytel)
□ Biblioteki
□ Nie kupuję książek
□ Inne

8. W jakiej formie preferuje Pani/Pan czytanie książek?
□ W formie papierowej
□ W formie ebooka
□ W formie audiobooka
□ Nie czytam

9. Czy wie Pani/Pan czym jest czytnik książek elektronicznych?
□ Tak i wiem jak działa
□ Tak, ale nie wiem jak działa
□ Nie wiem co to jest

10. Czy korzysta Pani/Pan z czytnika książek elektronicznych?
□ Tak, korzystam
□ Nie, ale chciałbym/-abym korzystać
□ Nie i nie chcę korzystać

11. Jak często czyta Pani/Pan ebooki?
□ Zawsze
□ Bardzo często
□ Często
□ Rzadko
□ Bardzo rzadko
□ Nigdy

12. Co Panią/Pana przekonuje w ebookach?
□ Wygoda czytania
□ Możliwość dopasowania tekstu do własnych potrzeb
□ Cała biblioteka pod ręką
□ Możliwość czytania w każdych warunkach
□ Ekologia
□ Cena ebooków
□ Usługi (np. Legimi, Empik GO)
□ Nie czytam ebooków
□ Inne

13. Na jakich urządzeniach czyta Pani/Pan ebooki?
□ Telefon
□ Tablet
□ Komputer stacjonarny
□ Laptop
□ Czytnik książek elektronicznych
□ Nie czytam ebooków
□ Inne

14. Jak często słucha Pani/Pan audiobooków?
□ Zawsze
□ Bardzo często
□ Często
□ Rzadko
□ Bardzo rzadko
□ Nigdy

15. Co Panią/Pana przekonuje w audiobookach?
□ Wygoda słuchania
□ Możliwość słuchania w każdych warunkach
□ Ekologia
□ Cena audiobooków
□ Możliwość słuchania na każdym urządzeniu
□ Usługi (np. Legimi, Storytel)
□ Nie słucham audiobooków
□ Inne

16. Na jakich urządzeniach słucha Pani/Pan audiobooków?
□ Telefon
□ Tablet
□ Komputer stacjonarny
□ Laptop
□ Czytnik książek elektronicznych
□ Odtwarzacz MP3
□ Radio w samochodzie
□ Nie słucham audiobooków
□ Inne

17. Czy zna Pani/Pan którąś z poniższych lub innych usług czytelniczych?
□ Legimi
□ Empik GO
□ Storytel
□ Audioteka
□ BookBeat
□ ebookpoint BIBLIO (dawniej NASBI)
□ Nie znam żadnej
□ Inne

18. Czy korzysta Pani/Pan z którejś z poniższych usług czytelniczych?
□ Legimi
□ Empik GO
□ Storytel
□ Audioteka
□ BookBeat
□ ebookpoint BIBLIO (dawniej NASBI)
□ Nie korzystam
□ Inne

19. Co przekonuje Panią/Pana do korzystania z usług czytelniczych?
□ Wygoda czytania
□ Dostęp do szerokiej oferty książek
□ Motywacja do czytania
□ Dostęp do nowości wydawniczych
□ Łatwość czytania/słuchania
□ Nie korzystam
□ Inne

20. Skąd dowiedziała się Pani/dowiedział się Pan o usługach czytelniczych?
□ Wyszukiwarka internetowa
□ Blog czytelniczy
□ Od znajomych
□ Reklama w social media
□ Reklama na stronie internetowej
□ Reklama w telewizji
□ Nie dotyczy
□ Inne

21. Jakie portale czytelnicze Pani/Pan zna?
□ LubimyCzytać.pl
□ GoodReads
□ biblioNETka.pl
□ Nie znam
□ Inne

22. Z jakich portali czytelniczych Pani/Pan korzysta?
□ LubimyCzytać.pl
□ GoodReads
□ biblioNETka.pl
□ Nie korzystam
□ Inne

23. W jakim celu korzysta Pani/Pan z portali czytelniczych?
□ Dyskusje o książkach
□ Szukanie rekomendacji czytelniczych
□ Dla przyjemności
□ Szukanie osób o podobnych zainteresowaniach czytelniczych
□ Śledzenie postępów czytelniczych
□ Motywują mnie do częstszego czytania
□ Nie korzystam z portali czytelniczych
□ Inne

24. Jaką funkcję pełni dla Pani/Pana Internet w zakresie czytelnictwa?
□ Informowanie o książkach
□ Sugestie czytelnicze
□ Promocje książkowe
□ Kupowanie książek
□ Pozyskiwanie opinii
□ Nie dotyczy
□ Inne

25. Z jakich źródeł internetowych korzysta Pani/Pan w celu pozyskiwania informacji o książkach?
□ Księgarnie internetowe
□ Blogi czytelnicze
□ Portale czytelnicze [np. GoodReads, lubimyczytać.pl]
□ Strony na Facebooku
□ Profile na Twitterze
□ Profile na Instagramie
□ Grupy na Facebooku
□ Nie dotyczy
□ Inne

Metryczka

26. Płeć
□ Mężczyzna
□ Kobieta

27. Wiek
□ Do 20 lat
□ 21-30
□ 31-40
□ 41-50
□ 51-60
□ 61+

28. Miejsce zamieszkania
□ Wieś
□ Miasto do 50 tys. mieszkańców
□ Miasto do 100 tys. mieszkańców
□ Miasto do 250 tys. mieszkańców
□ Miasto powyżej 250 tys. mieszkańców

29. Wykształcenie
□ Podstawowe
□ Gimnazjalne
□ Zasadnicze zawodowe
□ Średnie
□ Wyższe